Arada bir toplumun ve zihnimizin gündemini meşgul eden bir konudur, “Allãh” kelimesi yerine Türkçe kökenli “Tanrı” sözcüğünün kullanılıp kullanılamayacağı. Lüzumsuz bir münazara olduğunu düşünüp mevzuya esnek yaklaşanlar olduğu gibi, “en güzel isimler” (diye meallendirilen “Esmãül Hüsnã”) arasında yer almadığından kullanımının hatalı, hatta sakıncalı olabileceğini düşünenler de var. Bu kanaatte olanların temel savı ise, kelimenin Türkçe’de karşılığının olmadığı ve istenen anlamı karşılamayacağı şeklinde.

Aslında tartışmanın zemini daha da geniş, kavramların diller arası tercümesi ile ilgili, fakat daha bir önem arz ettiği ve(ya) gündemi daha fazla meşgul ettiği için “Allãh” mı, “Tanrı” mı meselesi üzerinden konuyu açmak istiyorum.

Her ne kadar bugün bu konu tartışılıyor olsa da, tarihe ve kaynaklara göz attığımızda Türk milletinin Müslümanlaşmasıyla beraber, “Allãh” [1] kelimesinin bilinen en eski Türkçe sözcüklerden biri olan Tanrı/Teñri [2] kelimesi ile bir dönem eş anlamlı olarak kullanıldığı gerçeği var! Kök-Teñri inancına sahip Türklerin Tanrı kelimesini terk etmeyip kullanmaya devam etmeleri [3] tek Yaratıcı kudret/Kök-Teñri anlayışlarının kendilerine anlatılan Allãh anlayışı ile çok farklı olmamasından kaynaklanıyor.

1-“Allãh” kelimesinin ilk geçtiği Türkçe yazılı eser, Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacip – 1070 yılı.

2- Teñri kelimesi ise yaklaşık 2500 yıldır yazılı kaynaklarda geçiyor. “ñ”genizden gelen n sesidir.

3- Bir dilde normal koşullarda kendi içinde türetilmiş eş anlamlı kelimeler bulunmaz. Çünkü bir toplum anlamları birbirine ne kadar yakın olursa olsun iki ayrı kelimeyi türetme ihtiyacı duymuşsa, bu sözcüklerin oluşmasını hazırlayan farklı motivasyonlar olduğu içindir. Eş anlamlı kelimeler, ya ana dile yabancı dillerden giren sözcükler ile veya hâlihazırda dile yerleşmiş yabancı kaynaklı kelimeler için türetilen yeni yerli kelimeler ile doğarlar. Örneğin, bir Türk için “kas” [Tr. <1935] ve “adale” [Ar. <1680] sözcüklerinin anlamları aynıdır ve aralarındaki fark sadece kökenlerini aldıkları dillerden ibarettir.

Bir sözcük yabancı bir dilden ana dile, eğer o dilde karşılığı/tanımı olmazsa yerleşme şansı bulabilir (elbette bu, ilgili kelimenin çevirisinin daha sonra türetilecek bir kelime ile yapılamayacağı anlamına gelmez). Bir zamanlar “kompüter” kelimesi ile dilimize yerleşen cihazlar örnek olarak verilebilir (Kompüter kelimesi ile tanımlanan cihaz Türk halkı tarafından da kullanılmaya başlayınca “bilgisayar” kelimesi türetilerek anadilde bir karşılık bulmuş ve gündelik kullanımdan da düşmüştür). Diğer bir yandan, eğer dış kaynaklı bir kelimenin (ör: Fransızca; “absürt”) tanımını ana dilde karşılayan bir sözcük (Türkçe; “saçma”) olmasına rağmen bu yabancı sözcük dile yerleşme şansı buluyorsa, orada kasıtlı bir süreç, bir hesap işletiliyor demektir (bilgiçlik, seçkinlik, üstünlük taslama; aşağılık duygusunu giderme, hayranlık, kutsiyet verme vs. gibi).***

Tabi burada akıllara itiraz mahiyetinde şu soru gelebilir: Eski Türkler Gökteki bir Tanrı’ya tapmıyorlar mıydı?

Kök-Teñri deyişi böyle bir izlenim verse de, bilinenin aksine, “Kök-Gök” sözcüğü “gökyüzü” anlamının yanı sıra, Teñri kelimesinin yanında “Yüce-Ulu-Kutsal” yan anlamıyla da kullanılmış (eski) Türklerce. Tanrı’yı bir mekândan çok, “Allãh arşa istiva etti (Ta-ha-5)” veya “O’dur ki Gökte de yerde de ilâh olan (Zuhruf-84)” âyetlerindeki ifade biçiminde olduğu gibi yüceliği, ulaşılmazlığı ve erişilmezliği gökle birlikte tasavvur etmişler.

Günümüzde “Tanrı” kelimesine soğuk bakılıyorsa da, kelimenin izleri gerek Türk tasavvuf tarihinin öncüsü Ahmed Yesevi’nin Divan-ı Hikmet’inde [4] gerek Anadolu tasavvufunun en önemli isimlerinden Yunus Emre ve Niyazi Mısri’nin şiirlerinde de görülmekte. Demek ki, Tanrı kelimesinin Allãh kelimesini karşıladığını tasavvuf ehli de düşünüp –bu tartışmalara hiç girme gereği bile duymadan- uygun görmüş ki sözcüğü çekinmeden kullanmışlar [5].

4- Divan-ı Hikmet’ten iki satır örnek;

Rahmân Teñrim günahımdın öter mukin? (Hikmet-37)

Teñri Teâlâ sözin Resulullâh sünnetin (Hikmet-66)

5- Bir dilde eş anlamlı olan kelimelerde zamanla anlam kaymalarının meydana gelmesi çok doğal. 11. asırda dilimize girerek “Tanrı” sözcüğü ile günlük konuşma dili düzeyinde ve sözlükte eş anlamlı hâle gelen “Allãh” kelimesi de son bin yıllık süreçte birbirinden ayrışarak farklılaşmıştır. Bu ayrışmanın nedeni bu süreçte kimi kavmiyetçi Arapların uydurulmuş hadis rivayetleri ile kendi ırklarını ve dillerini üstün saydırtıp Arapça’yı “Cennet dilidir” diyecek kadar kutsallaştırmaları ve doğal olarak kutsal olmayan (!) bir dilden gelme “Tanrı” sözcüğünün Arapçılık yapan kesimlerce kerih gösterilmesidir.

İlk dönemlerde gerek yazında gerek (Karahanlılar dönemi) Kur’ãn’ın ilk Türkçe tercümesinde [6] “Tanrı” kelimesi “Allãh” anlamıyla rahatlıkla kullanılmışken, görülen o ki sonraki yüzyıllarda Arapça’nın kutsal olduğunun empoze edilmesi ve dolayısıyla (secde, Rahman, Rahim, rükû, salât, zekât vd. gibi) Kur’ãn terimlerinin tercüme edilemeyeceği inancının yerleşmesi ile daha dar bir anlamı barındıran “ilâh” kelimesine karşılık olarak indirgenmiş. Fakat atlanılan bir nokta var! “Tanrı” kelimesi özel bir addır ve bu nedenle çoğul formuyla (Teñri-ler biçimiyle) hiç bir zaman kullanılmamıştır. Bu nedenle gramatik açıdan Arapça’da çoğul formu olabilen “ilah(-lar)” kelimesinin yerine kullanılamaz ve “ilah” sözcüğünün karşılığı değildir.

6-Kur’ãn kelimelerinin hepsine doğrudan karşılık gelen Türkçe kelimeler verilmiştir.

Bu uzun süreçte Arapça dini terminolojinin Türkçe veya başka bir dilde karşılığının olmaması inancı, bizlere Arapçı zihniyet tarafından ezberletilmiş adeta. Arapçanın kutsal ve makbul olduğu aldatmacası bilinçdışımıza o derece yerleşmiş ki, en sıradan dualarımızı, zikirlerimizi anlamlarını bilmeden ve bilme ihtiyacı bile duymadan Arapça yapar hale gelmişiz [7]. Bu da yetmemiş, Kur’ãn’da geçmediği halde Arapça kelimeleri kullanmak bile kutsal ve üstünlük göstergesi addedilerek yüzlerce Arapça kökenli sözcük kelime türetme zenginliği, gücü yüksek olan Türkçe’ye sokulmuştur [8].

7- Günümüzde de aynen devam eden bu mantalite bir sivilce duasının bile Arapça yapılmasını tavsiye edebilmekte (“Allãhumme musaggiral ‘kebîri ve mukebbiras’ sagir. Saggir mâ bî.”).

8- Elbette burada vurgu yaptığım nokta tarihte bir şekilde yerini almış dilsel meselelerin, dinsel sorunlar, takıntılar haline getirilmemesine. Yoksa Öz Türkçeci bir anlayış takınıp bu kelime zenginliğini (yani tarihsel mirası) reddetmek de anlamlı ve pratik olmayacaktır.

Oysa kelimeler dini bir alt yapıyla geliyor olsalar da kutsal değildir. Örneğin “Allãh, ekber, secde, rükû” gibi kelimeler Rasûlullah’tan önceki müşrik Araplarca da kullanılmakta olan sözcüklerdi! Rasûlullâh daha önce toplumu tarafından hiç duyulmamış, bilinmeyen, orijinal kelimeler üreterek insanları isimlerini ilk defa duydukları kelimelere iman etmeye veya uygulamaya davet etmemiştir. Fakat dönemin şirk algısı içerisindeki insanlarına, âşina oldukları kelimelerle o kelimelerin orijinal özelliklerini hatırlatarak tebliğde bulunmuştur. Arapların binlerce yıldır kullanageldikleri bu kelimeler değil, Rasûl’un bu kelime araçları ile algılattırmak istediği “idrak”, “üflediği ruh” kutsaldır!

Daha iyi anlatabilmek adına basit bir misal vermek gerekirse, örneğin “Allãhu Ekber”deki, “ekber” kelimesinin “yüce, ulu” şeklinde çevrilmesine, “ekber”in anlatttığı anlamı daralttığı gerekçesi ile karşı çıkıldığı biliniyor. Hâlbuki “ekber” sadece yaratıcıya has olarak kullanılan bir kelime olmayıp motamot çevrildiğinde “büyük” ve “daha büyük” şeklinde tanımlanır. Bir Arap “ekber” sözcüğünü duyduğunda zihninde canlanacak olan anlam da “büyük” ve “daha büyük”tür, sanıldığı gibi geniş anlamlı bir takım ontolojik kavramları düşünmez. Araplar bu sözcüğü yüzlerce yıldır, örneğin “5, 3’ten ekberdir (daha büyüktür)” veya “3, 5, 7 sayıları içinde 7 ekberdir (en büyüktür)” şeklinde kullanıyorlar.

Düşünülenin de aksine “E KBeR” kelimesi niceliksel/sayısal bir konsepti de taşıdığı için niteliksel içeriğe sahip “yüce, ulu” kelimelerine göre daha dar, pek de kutsal olmayan bir manayı çağrıştırmıyor mu?

“Tanrı yücedir” tercümesi bizlere alışık olmadığımız için günümüzde pek sıcak gelmese de, Türklerin Müslümanlığının ilk dönemlerinde bir Türkün zihninde yarattığı çağrışım bir Arapın orijinal “Allãhu Ekber” kalıbını duyduğunda anladığı ile aynı idi. Dolayısıyla önemli olan tercüme edilip edilmeme meselesi değil, kullanılan kelimelerin birer araç olduğunun fark edilmesi ve bu kelime araçlarına kişinin kendisine ulaşan hakikat bilgisine getirdiği idrake göre zihninde yüklediği kavramdır. “Allãhu Ekber” veya “Tanrı yücedir” şeklinde kullanılması hakikate daha çok yaklaştırıcı veya uzaklaştırıcı değildir. Bu kelimelere, ibarelere yüklenen kavramlar (tanımlar, düşünce kurguları) kişinin şirk kavramını idrak edip etmemesi ile ilgilidir, orijinalini veya tercümesini kullanıp kullanmaması ile değil. Her iki durumda da Kur’ãn bütünlüğünde bu kalıpların ifade etmek istediği gerçekler için açıklama yapma zarureti vardır. Nasıl ki niceliksel bir tanım barındıran “ekber-en büyük”, “Allãh” kelimesi yanına geldiğinde nitelik açısından yorumlanmak zorunda kalıyorsa, “yüce” sözcüğü de bu şekilde düşünülmelidir. Kur’ãn’da geçiyor olsa da, sonuçta kelimeler sınırlı zihin dünyamıza ait sınırlı iletişim araçları olduğundan “ekber” sözcüğü dahi her bir diğer kelime gibi, Gönül dilinin sezebileceği, tanıma gelmeyen bu Mutlak Sonsuz Kudreti anlatmada aciz kalır.

Vahyin dili sesi sedası olmayan Gönül dilidir. Bu dünya hayatında, yani küfür ve şirk boyutunda ise ses olarak algılanışı, kendisinde Risaleti fark etmiş zihnin konuşma dilinde olacaktır doğal olarak.

Şimdi düşünelim, Risâlet, Türkçe konuşan biri tarafından ayrıntılansa idi, acaba “Allâhu Ekber”in karşılığı hangi kelimelerle olacaktı? O Türk Rasûl, “Tanrı” ve “Yüce” sözcüklerini es geçip acaba halkın bilmediği yeni Türkçe kelimelerle mi ortaya çıkardı? Yoksa Türkçe’de karşılığı yoktur diye Türk milletinin anlayamayacağı Arapça ibareleri mi kullanırdı gene? Düşünülmeli..

Aynı mevzû Arapça “Nebi/Râsul” ve Farsça kökenli, Türkçeleşmiş “Peygamber” kelimeleri için de geçerli. “Nebiyy” (haber getiren) kelimesi, “nebe” yani “haber” kelimesinden türetilmiş olup Farsça tam karşılığı Peyğam-Ber’dir (Peyğam=Haber; -Ber=Getiren). 1400 yıl önceki veya günümüzdeki bir Araba “Nebiyy” dediğinizde zihninde çağrışım yapacak olan anlam genel tanımıyla “haber getiren”, dini kapsamda da “Allãh’tan haber getiren” olacaktır. Benzer şekilde Rasûl kelimesi, “ReSeLe” yani “göndermek, salmak, aktarmak” fiilinden türetilmiş olup tam Türkçe karşılığı ELÇİ’dir, özel anlamıyla da “Allãh Elçisi”. Kısacası, “Salât”’ın yerine “Namaz”, “Vudû” yerine “Abdest”, “Nebi/Râsul” yerine “Peygamber”, “Gıybet” yerine “Dedikodu” kullanıp kullanmamak, birbirlerini karşılıyorlar mı karşılamıyorlar mı mülahazaları “dinsel” değil, “dilsel” bir mevzudur. Mâneviyat bu tarz detaycı-şekilci konular değildir [9].

9- Maneviyat, yani manacılık insanın bedensel, psikolojik, sosyal ve ruhsal tüm boyutlarına dair gerektiği kadar detay ve şekil içerir; ama bu detay ve şekil, işin özü, ruhu içselleştirilerek temellendirilmezse Kur’ãn’da yerilen detaycı-şekilci Yahudi zihni gibi (Bakara/67-71) materyalist bir din anlayışı ortaya çıkar.

Sözün özü, “Allãh” kelimesini “kendine bağımsız varlık veren”, manada yahudi/hristiyan/müşrik olan bizler de bilmekte ve kullanmaktayız. Mesele, Allãh ve diğer Kurãn kelimelerini kullanıp kullanmamak değil; bu kelimelerle neyi hissettiğimizdir. Ömür boyu Allãh diye zikrettiğimiz halde kendimize ayrı bir varlık vererek ötede bir yaratıcıya inanıyor olabiliriz. Tam tersine Tanrı dediğimiz hâlde Tanrı Elçisi Muhammed’in Allãh ile kastettiğini de hissediyor olabiliriz.

Allãh’ı bilmedikten sonra, Allãh diyelim, Tanrı diyelim, ne fark eder?

Allãh’ı bildikten sonra, Allãh diyelim, Tanrı diyelim, ne fark eder?

Evrensel anlayış, iz düşüm yaptığı dile takılı kalmak yerine, bize, aslına katılı durmamızı teklif etmektedir.

Selam ve Sevgilerimle..